Ouderwetse Bond-formule blijft eeuwig herkenbaar

Meer dan James Bond zelf, sinds 1962 gespeeld door vijf acteurs, is Q de man die Bond elke keer voorziet van pennen, horloges en andere snuisterijen waarin wapens verstopt zitten, een constante in de Bond-serie. Op de eerste, Dr. No, en achtste, Live And Let Die, aflevering na is hij altijd gespeeld door Desmond Llewelyn. In GoldenEye, de zeventiende James Bondfilm alweer, is Llewelyn de enige acteur die is overgebleven aan het vorige avontuur van agent 007, Licence To Kill.

De veranderingen in GoldenEye gaan ogenschijnlijk ver. M, de baas van Bond, is dit keer nota bene een vrouw, gespeeld door Judi Dench. Zij voegt agent 007 toe een seksistische, misogyne dinosauriër te zijn. Er zijn meer van deze quasi-feministische momenten. Secretaresse Miss Moneypenny wijst James erop dat hij een opmerking maakt die als seksuele intimidatie kan worden opgevat. Ook deze moderniteit wordt ogenblikkelijk teniet gedaan, wanneer Moneypenny vervolgens zegt dat de straf ervoor is dat die insinuaties worden waargemaakt.

De vrouw die Bonds pad als een gevaarlijke tegenstander kruist, is niet alleen een krachtdadige, zelfstandige dame, maar overtreft Bond nog in seksisme. Ze heet Xenia Onatopp (‘On-a-top’ begrijpt de woordspelingsgevoelige 007 meteen), klemt met haar dijen mannen dood en schiet haar wapens met orgastische geluiden leeg. Amstelveens Famke Janssen speelt deze rol strak en bekwaam. Ze kan zo naar het S.M.-paradijs Huize Doma.

De veranderingen en moderniseringen in de Bondfilm van de jaren negentig zijn allemaal schijn. James Bond heeft lak aan de nieuwe tijden en behoudt zijn eigen identiteit. Daarom maakt het helemaal niet uit dat alle spelers, op Q na, ververst zijn. Zelfs het verdwijnen van de Koude Oorlog kan deze eigenheid niet aantasten. De introductiescene speelt zich nog af voor de val de de Muur, dus is het heel gewoon dat agent 007 een chemische wapenfabriek in de Sovjet-Unie binnenvalt en ziet hoe zijn collega 006 gedood wordt door de gevaarlijke Russische generaal Ourumov, waarna hijzelf spectaculair ontsnapt. Dat was nog in de tijd dat Bond-films in Rusland verboden waren.

Na de weer fraaie titels (en de door Tina Turner gezongen titelsong) is het negen jaar later. Bond wordt naar Sint-Petersburg gestuurd, waar hij jacht maakt op de gevaarlijke schurk die met behulp van een handige internetfreak een geheim wapen steelt en alle computerbestanden in Londen dreigt weg te wissen. Niet de KGB, maar een misdaadsyndicaat is nu de vijand, maar de schurken wonen nog steeds in hetzelfde land, dat in zijn onvoorspelbare ontwikkelingen minstens zo gevaarlijk is als toen.

Verrassenderwijs is het brein achter het misdaadsyndicaat de toch niet dode agent 006, wiens motief alsnog politiek is. Zijn ouders werden als kozakken tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Britten aan de Russen uitgeleverd. Dat had M tijdens de screening van 006 destijds over het hoofd gezien.

De kracht van de Bondformule is dat hij zich gemakkelijk laat aanpassen aan nieuwe omstandigheden en deze gewoon verwerkt tot een Bond-eigen element. Het is knap dat producent Albert R. Broccoli voor de zeventiende keer de succesformule laat werken, ook al had hij er dit keer zes jaar voor nodig. GoldenEye is zeker niet de slechtste Bondfilm allertijden, hoezeer de specialismen van het genre in andere films allang zijn verbeterd. GoldenEye is in wezen hetzelfde als Dr. No uit 1962 en ongelooflijk ouderwets. Waar ter wereld wordt er nog een vrijscène gemaakt als in deze film? De nieuwe Bond-girl Natalya (een uitstekende Isabella Scorupco) houdt zorgvuldig een laken tussen haar lijf en dat van agent 007.

Juist deze ouderwetsheid is onderdeel van de herkenbaarheid waar het Bond-amusement op teert. Zoals je clowns en paarden niet uit een circusprogramma moet halen en house-muziek daar niets te zoeken heeft. O ja, en de James Bond, die Pierce Brosnan? Geen Sean Connery de Tweede, ook geen Roger Moore, eerder een tweede Timothy Dalton en dan ietsje beter. Hij is leniger en net iets ordinairder. Zoals het hoort.

Bovenstaand artikel verscheen op 7 december 1995 in De Volkskrant.